Celiakia (choroba trzewna, sprue nietropikalna, enteropatia z nadwrażliwości na gluten) jest to schorzenie polegające na występowaniu zaburzeń trawienia i wchłaniania jelitowego związanych z nietolerancją glutenu zawartego w zbożach. Nieprawidłowa reakcja immunologiczna wywoływana jest nadmierną odpowiedzią immunologiczną na grupę białek zbożowych zwanych prolaminami, zaś dokładniej na pochodzące z nich frakcje: gliadynę (w pszenicy), sekalinę (w życie), hordeinę (w jęczmieniu). Istnieją sprzeczne dane co do toksyczności owsa, bowiem grupa fińskich badaczy wykazała, że stosowanie płatków owsianych nie pogarsza obrazu histologicznego, ani zmian w badaniach serologicznych, inne badania również wskazują na bezpieczeństwo owsa.
Patogeneza choroby trzewnej jest niejednoznaczna, Celiakia może wystąpić w każdym wieku. Szacuje się, że nietolerancja glutenu występuje u 1% populacji, zaś najczęściej rozwija się w wczesnym dzieciństwie i po 50 roku życia. Częściej także występuje u kobiet niż u mężczyzn (2:1). Występowanie choroby u krewnego pierwszego stopnia zwiększa ryzyko Celiakii. O rozwoju choroby decyduje kilka czynników: genetyczny, metaboliczny, immunologiczny, środowiskowy i prawdopodobnie infekcyjny.
Występują trzy postacie kliniczne Celiakii:
- postać klasyczna (inne nazwy: jawna, pełnoobjawowa, aktywna), występuje u ok 30% przypadków – bóle brzucha, wzdęcia, biegunki tłuszczowe lub wodniste, objawy niedoborowe składników pokarmowych (anemia), spadek masy ciała, zaburzenia rozwoju u dzieci (niskorosłość), zmiany w zachowaniu (depresja);
- postać niema (ubogoobjawowa) – występują typowe zmiany w błonie śluzowej jelita, nie występują jednak objawy choroby aktywnej, ale może pojawić się m.in.: niedokrwistość, próchnica zębów, niedorozwój szkliwa zębowego, nawrotowe afty i wrzodziejące zapalenia jamy ustnej, podwyższony poziom cholesterolu, zaburzenia neurologiczne (ataksja, neuropatia obwodowa), otępienie, schizofrenia, upośledzenie umysłowe, choroba Dühringa, wczesna osteoporoza, nawykowe poronienia, anemia, zanik mięśni, reumatoidalne zapalenie stawów, zespół jelita drażliwego, obrzęki, patologiczne złamania kostne, cukrzyca insulinozależna, choroba Hashimoto;
- postać ukryta (latentna) – występowania przeciwciał IgA EMA u osób z prawidłowym wynikiem biopsji jelita cienkiego.
W leczeniu stosuje się dietę bezglutenową, polegającą na całkowitej i nieprzerwanej eliminacji z pożywienia pszenicy, żyta, jęczmienia i (w Polsce) owsa. Nawet minimalne ilości glutenu (10 mg w przeliczeniu na gliadynę) w spożywanych pokarmach mogą wywołać nawrót objawów.