Zespół nabytego niedoboru (rzadziej upośledzenia) odporności, AIDS (Acquired Immunodeficiency Syndrome lub Acquired Immune Deficiency Syndrome, SIDA łac. Syndroma Immunitatis Defectus Acquisiti) jest to końcowe stadium zakażenia wirusem zespołu nabytego braku odporności (HIV), charakteryzujące się bardzo niskim poziomem limfocytów CD4, a więc wyniszczeniem układu immunologicznego (odpornościowego), co skutkuje zapadalnością na tzw choroby wskaźnikowe (niektóre formy nowotworów, grzybic, nietypowe zapalenia płuc), mogące zakończyć się śmiercią pacjenta.
Wirus HIV przenosi się poprzez:
- kontakt zakażonej krwi z krwią lub błoną śluzową osoby niezakażonej, np używanie tej samej igły, niewysterylizowanych narzędzi dentystycznych itp,
- kontakt seksualny (sperma, preejakulat, śluz szyjkowy), dotyczy to także kontaktów oralnych,
- przeniesienie z matki na dziecko (krew kobiety i dziecka nie miesza się, jednak może do tego dojść np podczas jakichś komplikacji porodowych).
Zaraz po zakażeniu wirus atakuje limfocyty T, szczególnie te, na których występują antygeny CD4 (tzw limfocyty T4). Wirus w żywej komórce dokonuje procesu odwrotnej transkrypcji – przy pomocy enzymów zapisuje informację genetyczną ze swojego RNA do DNA limfocytu T4, który następnie powiela wirusa HIV. Od momentu, kiedy wirus powiela się w komórce limfocytu, czyni ją niewidzialną dla układu odpornościowego. Poza tym na powierzchni zarażonego limfocytu T wirus umieszcza białka uśmiercające każdą zdrową komórkę limfocytu Th (limfocyty wspomagające), która zbliży się do niej. Czas od chwili kontaktu z wirusem, do momentu w którym można zdiagnozować infekcję za pomocą typowych testów (tzw okienko serologiczne), w przypadku infekcji wirusem HIV trwa zwykle około sześciu tygodni. W ciągu kilku dni po zakażeniu HIV może rozwinąć się tzw ostra choroba retrowirusowa, trwająca do kilku tygodni. W tym okresie występują objawy ogólne takie jak np powiększenie węzłów chłonnych, podwyższona temperatura i inne tzw grypopodobne symptomy. Stwarza to podwójne niebezpieczeństwo, gdyż chory zazwyczaj nie zdaje sobie sprawy z tego, że jest zakażony, a poziom wirusa we krwi osiąga bardzo wysokie wartości, co ułatwia jego dalsze rozprzestrzenianie się. Po dość długim okresie bezobjawowym (trwającym nawet kilkanaście lat) zaczynają pojawiać się objawy uszkodzenia układu immunologicznego, pacjent zapada na choroby, które u ludzi nieposiadających uszkodzonego układu odpornościowego nie występują (są to tzw infekcje oportunistyczne). Rozpoczynają się wyczerpujące biegunki, następnie, gdy z układu immunologicznego pozostały tylko szczątki, organizm atakowany jest przez choroby nowotworowe (mięsak Kaposiego u ok 13% pacjentów, rak szyjki macicy, chłoniaki). Jeżeli pacjent znajduje się pod opieką lekarską od momentu pojawienia się objawów klinicznych choroby i rozpocznie terapię HAART może przeżyć 40 lat (oczekiwana długość życia zwiększa się nieustanie wraz z wprowadzaniem nowych leków). Niemal każde zakażenie wirusem HIV po latach przeradza się w AIDS. HIV poza organizmem człowieka ginie pod wpływem typowych środków odkażających, wirusa tego zabija już podgrzewanie do temperatury 56 °C przez pół godziny.
Obecnie nie są znane metody wyleczenia eradykacji zarażenia HIV. Naukowcy opracowali jednak dotąd preparaty, które zapobiegają namnażaniu się wirusa oraz utrudniające wnikanie mu do komórek.
Najpopularniejszą stosowaną obecnie metodą leczenia jest intensywna terapia antyretrowirusowa (HAART) charakteryzująca się tym, iż pacjentowi podaje się kilka różnych leków mających zaatakować różne etapy rozwoju wirusa. Leczenie to może być okupione uciążliwymi objawami ubocznymi takimi jak np wymioty, biegunka, anemia, zapalenie wątroby, lipodystrofia. Jednakże u wielu pacjentów nie dochodzi do groźnych skutków ubocznych. Efektem tej terapii nie jest całkowite zniszczenie wirusa HIV w organizmie człowieka, a sprowadzenie jego liczby we krwi do niewykrywanego poziomu 50 kopii w mililitrze (obecnie znane są metody wykrycia 40 kopii). Sytuacja ta umożliwia odbudowę układu immunologicznego człowieka, przede wszystkim przez zwiększenie liczby atakowanych przez wirus HIV limfocytów CD4.