Stwardnienie rozsiane (sclerosis multiplex, SM, ang. multiple sclerosis, MS) jest to przewlekła, zapalna, demielinizacyjna choroba ośrodkowego układu nerwowego, w której dochodzi do wieloogniskowego uszkodzenia (demielinizacji i rozpadu aksonów) tkanki nerwowej.
Stwardnienie rozsiane ma najczęściej przebieg wielofazowy z okresami zaostrzeń i poprawy. Choroba ta została po raz pierwszy opisane w 1868 przez Jeana-Martina Charcota, dotyczy najczęściej osób młodych, ze szczytem występowania między 20 a 40 rokiem życia, i nieznaczną przewagą zachorowań u kobiet niż mężczyzn.
W ogólnym rozumieniu stwardnienie rozsiane jest chorobą dotyczącą komórek nerwowych (neuronów), glejowych (oligodendrocyty), komórek odpornościowych mózgu (mikroglej) w której dochodzi do uszkodzenia otoczki mielinowej wokół wypustek komórek nerwowych, co powoduje niemożność prawidłowego przekazywania impulsów wzdłuż dróg nerwowych w mózgowiu i rdzeniu kręgowym. Nazwa choroby „stwardnienie rozsiane” odzwierciedla rozsianie procesu patologicznego w różnych miejscach układu nerwowego, jak również rozsiew zmian w czasie.
Aktualnie stwierdza się, iż stwardnienie rozsiane jest chorobą autoimmunologiczną, w której układ odpornościowy gospodarza zwalcza komórki własnego organizmu, w tym przypadku w tkance nerwowej. Mniej popularny jest pogląd o neurodegeneracyjnym charakterze o niejasnym podłożu metabolicznym. Bierze się również pod uwagę rolę zakażeń wirusowych (np wirusem Epsteina-Barr) pewnych innych nieznanych czynników środowiskowych. Niektórzy wskazują także na znaczenie niedoboru witaminy D przede wszystkim w dzieciństwie. Najnowsze doniesienia pokazują, że przyczyną stwardnienia rozsianego może być przewlekła mózgowo – rdzeniowa niewydolność żylna (CCSVI).
Choroba ta może powodować wiele objawów i zespołów objawów; najczęściej są to zaburzenia ruchowe, czuciowe, móżdżkowe (zaburzenia równowagi), zaburzenia widzenia, zaburzenia autonomiczne, zespoły bólowe oraz objawy psychiatryczne: zaburzenia poznawcze i zaburzenia nastroju, częstym objawem jest także przewlekłe zmęczenie. Choroba ta jest jedną z najczęstszych przyczyn niepełnosprawności u osób młodych, aczkolwiek wielu pacjentów może doświadczać łagodnego przebiegu.
Stwardnienie rozsiane może przyjąć jedną z następujących form:
- postać remitująco-nawracającą (relapsing-remitting),
- postać wtórnie postępującą (secondary progressive),
- postać pierwotnie postępującą (primary progressive),
- postać postępująco-nawracającą (progressive relapsing).
Obecnie nie jest znane leczenie przyczynowe stwardnienia rozsianego, ale znaczna liczba chorych na świecie i prowadzący do inwalidztwa przebieg choroby sprawiają, że na świecie przeprowadza się liczne próby lecznicze z coraz to nowymi substancjami.